Któż z nas nie pamięta smaku babcinej szarlotki, kompotu czy powidła jabłkowego. Ja pamiętam i wciąż czuję ten smak, którego nie udaje mi się powtórzyć. Pamiętam wakacje, kiedy będąc dzieckiem, spędzałam wraz z kuzynostwem na podkarpackiej wsi, gdzie niemal przy każdym drewnianym domu rosły drzewa owocowe – jabłonie, które oprócz pysznych jabłek zbieranych wprost z gałęzi lub ziemi, dawały nam wytchnienie w postaci cienia i pełno radości w czasie zabaw wśród ich konarów.
Jabłonie - niewielka dawka historii
Jabłonie od wieków mają duże znaczenie nie tylko spożywcze, ale i kulturowe. Jabłonie obecne są w mitologii celtyckiej, gdzie była uznawana za schronienie dla duszy zmarłych, a rosnąca w ogrodzie Avalonu jabłoń posiadająca jednocześnie kwiaty i owoce, miała dawać wieczną młodość i nieśmiertelność. Obecne były również w mitologii greckiej. Rosnące w sadzie należącym do nimf Hesperyd jabłonie rodziły złote jabłka, dające nieśmiertelność. W chrześcijaństwie zaś jabłko jak wiemy, utożsamiane jest z grzechem.
Jabłonie niewątpliwie są jednym z najstarszych drzew owocowych, które były uprawiane przez człowieka. Na przestrzeni wieków uprawa tego drzewa doczekała się ogromnej liczby gatunków i odmian, które były ze sobą krzyżowane. Najstarszymi przodkami znanych nam dzisiaj odmian jest jabłoń dzika i rajska.
Najpopularniejszym gatunkiem jabłoni w strefie klimatu umiarkowanego, jest jabłoń domowa, która powstała w wyniku działań hodowlanych człowieka. Jest ona krzyżówką Malus pumila i sylvestris, uzupełnioną o kilka naturalnie występujących gatunków w Europie i Azji.
Z biegiem lat nabrano wprawy w szczepieniu drzewek owocowych, a w bardzo dużej mierze, przyczynili się do tego szczególnie średniowieczni zakonnicy. Stare odmiany jabłoni pochodzą właśnie z przyklasztornych ogrodów. Większość z nich powstała w zachodniej części Europy, a mianowicie Niemiec, Francji, czy Anglii. Jeszcze do XX wieku, używano nazewnictwa odmian właśnie z tych krajów. Były one jednak trudne do zapamiętania, a nawet wypowiedzenia, dlatego nazwy ich spolszczono. Dobrym przykładem takiej nazwy może być odmiana Gravensteiner, pochodząca z XVII wieku. Po spolszczeniu stała się Grafsztynkiem i doczekała się kolejnych potocznych nazw jak Cytrynówka czy Grochówka. Początkowo klasyfikacja odmian jabłoni polegała na podziale ze względu na kształt owocu lub nazwę, jednak w XIX wieku zaczęto używać podziału według pory dojrzewania owoców, dlatego dziś wyróżnia się odmiany jabłoni letnich, jesiennych i zimowych.
Co wyróżnia stare odmiany jabłoni? jak je pozyskać? Gdzie kupić?
W sprzedaży coraz częściej spotkać możemy stare odmiany jabłoni. Dlaczego wracają do łask? Po pierwsze ze względu na ich intensywny smak i aromat. Szeroko stosowane przez kucharzy, zarówno amatorów, jak i profesjonalistów, Idealne do wyrobu powideł, przecierów, soków i cydru.
Po drugie ze względy na wytrzymałość tych drzew, ponieważ w większości niestraszne im mrozy i choroby.
Odmiany jabłoni, które były bardzo popularne jeszcze w okresie międzywojennym, zostały wyparte przez nowe odmiany, będące łatwiejszymi w uprawie pod wieloma względami. Stare odmiany owocują co dwa lata, co nie było na rękę producentom wielkotowarowym.
Nowe, specjalnie selekcjonowane odmiany są bardziej plenne, niższe, wręcz karłowe, dzięki czemu dużo łatwiejszy stał się zbiór owoców i wykonywanie wszelkich zabiegów ochronnych i pielęgnacyjnych. Ich sadzonki niestety są mniej odporne na choroby i szkodniki, tym samym ich ochrona środkami chemicznymi jest niezbędna. Środki chemiczne chronią nie tylko drzewa, ale i owoce, które przyjmując takie dawki chemii, mogą w temperaturze pokojowej wytrzymać nawet dwa tygodnie, bez żadnych objawów psucia. Czy tak powinno być? Czy właśnie tym powinniśmy się żywić i karmić nasze dzieci?
Stare odmiany oprócz większej wytrzymałości lub nawet całkowitej odporności na niskie temperatury oraz na choroby i szkodniki, mają wielkie znaczenie dla różnorodności biologicznej. Są domem dla wielu gatunków owadów, a wśród ich wysokich koron ptaki zakładają gniazda. Ich wysokość wpływa w dużym stopniu na ich odporność dlaczego? Im wyższe drzewa, tym lepsza przewiewność sadu, a co za tym idzie gorsze warunki dla rozwoju chorób grzybowych.
Nasi dziadkowie prawie wcale nie stosowali środków chemicznych, zbierając zdrowe i smaczne owoce, dlatego wiele instytucji od lat 90 XX wieku kolekcjonuje te stare, wartościowe odmiany jabłoni, rozmnaża je i rozprowadza. Coraz większa liczba producentów widzi również plusy rozmnażania starych odmian, które idealnie nadają się do amatorskiej uprawy.
Przykładem takich instytucji są:
- Park Krajobrazowy Dolnej Wisły – ich projekt ruszył w 1995r.
- Arboretum w Bolestraszycach pod Przemyślem.
- Ogród Botaniczny PAN w Warszawie.
- Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach.
- kolekcja starych odmian jabłoni możemy również znaleźć w Chrystkowie.
Projekt Parku Krajobrazowego Dolnej Wisły polegał na posadzeniu sadu zawierającego stare odmiany jabłoni rosnących niegdyś na skarpach wiślanych. W taki sposób objęto ochroną przyrodniczo-kulturową grubo ponad 100, starych odmian jabłoni. W jaki sposób pozyskiwano sadzonki tych drzew? Pracownicy parku wynajdywali i oznaczali stare odmiany w wiekowych wiejskich sadach, pobierali zrazy, oczkując je na podkładkach w specjalnie założonej szkółce.
Gdzie możemy kupić stare odmiany jabłoni?
Wychodząc naprzeciw wielkiemu zainteresowaniu tymi odmianami, możemy znaleźć je w renomowanych szkółkach i punktach sprzedaży. Najlepszych starych odmian jabłek próżno szukać wiosną w marketach, dlatego najłatwiejszym sposobem jest ich zakup przez Internet, oczywiście ze sprawdzonych miejsc.
Również w naszej szkółce, z roku na rok staramy się sprowadzać od naszych pewnych, lokalnych producentów coraz więcej sadzonek starych odmian jabłoni, które cieszą się u nas bardzo dużym powodzeniem.
Ze względu na ich właściwości i wytrzymałość, możemy uzyskać naprawdę wartościowy, ekologiczny sad i cieszyć się smacznymi i zdrowymi owocami, co jest tak ważne w dzisiejszych czasach, gdzie uprawy są tak mocno nawożone i chronione środkami chemicznymi.
Co posadzić w sadzie - przegląd starych odmian jabłoni - nasze top 15
To stara odmiana, którą kojarzymy ze smakami lata, która potocznie nazywana jest Papierówką. Swoje korzenie ma w krajach nadbałtyckich. Rośnie początkowo dość silnie, a jej siła wzrostu delikatnie maleje, gdy drzewo wejdzie w okres owocowania. Okres ten następuje dość szybko, bo już w 2-3 roku po posadzeniu. Odmiana ta ma tendencję do przemiennego owocowania, jednak dobrą wiadomością jest to, że owocuje bardzo obficie. Jest bardzo wytrzymała na mróz.
Owoce PAPIERÓWKI są średnie lub małe, w zależności od intensywności owocowania. Mają kulisto-stożkowaty kształt z lekkim żebrowaniem. Skórka tych jabłek jest cienka, gładka, o jasnej zielonkawej barwie, która zmienia się w tracie dojrzewania na biało żółty kolor. Na skórce występuje również biały nalot. Papierówka posiada bardzo delikatny, soczysty, biały lub zielonkawo biały i kruchy miąższ, kwaskowato słodki i smaczny.
Oliwka żółta swoją dojrzałość zbiorczą osiąga w połowie lub końcem lipca.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Antonówka zwykła, Boiken, Gloster, James Grieve, Jonathan, Koksa Pomarańczowa, Wealthy.
Kolejna letnia, bardzo stara odmiana, która uprawiana była jeszcze w przedwojennej Polsce. Pochodzi z Berżenik pod Duksztami na Wileńszczyźnie. Stąd też jej nazwa. Ananas Berżenicki jest odporny na niskie temperatury i choroby, takie jak parch jabłoni, czy mączniak. Jest to deserowa odmiana, uprawiana przede wszystkim amatorsko. Drzewo rośnie bardzo silnie i tworzy kulistą koronę. Chociaż późno wchodzi w okres owocowania, to owocuje obficie i regularnie co roku.
Owoce Ananasa Berżenickiego są duże lub bardzo duże o kulisto-stożkowatym lub stożkowatym kształcie, często wydłużonym i lekko żebrowanym. Skórka jabłek jest mocna, zielonkawo żółta i błyszcząca, w miarę dojrzewania pokrywająca się na dużej powierzchni rozmytym rumieńcem. Miąższ owocu ma kremową barwę, jest kruchy po dojrzeniu, bardzo smaczny, słodko kwaskowaty.
Ananas Berżenicki swoją dojrzałość zbiorczą osiąga w połowie sierpnia.
Bardzo dobrą wiadomością jest to, że jest to odmiana samopylna.
Odmiana ta pochodzi z końca XIX wieku ze Szkocji. Rośnie średnio silnie i tworzy średnio zagęszczone, kuliste korony. Owocuje regularnie co roku i bardzo obficie. Wcześnie wchodzi w okres owocowania.
Owoce odmiany Jamesa Grieve są średnie lub duże, kulisto stożkowaty, ze skórką o średniej grubości, która jest gładka, zielonożółta, pokryta czerwono pomarańczowym rumieńcem, na którym widoczne są delikatne, purpurowe smugi. Jego miąższ ma kremową barwę, jest dość soczysty i średnio twardy, bardzo smaczny, kwaskowato słodki.
Dojrzałość zbiorczą osiąga w połowie lub końcem sierpnia.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Antonówka zwykła, Boiken, Delikates, Golden Delicious, Jerseymac, Jonathan, Koksa Pomarańczowa, Lobo, Oliwka Żółta, Paulared, Piros, Wealthy.
To bardzo stara, rosyjska odmiana, która doskonale nadaje się na przetwory, a w szczególności powidła. Drzewo tworzy mocno zagęszczone, szerokie i płaskie korony, które tworzą się średnio silnie. Dość późno wchodzi w okres owocowania, owocuje przemiennie i średnio obficie, jednak ich smak i aromat to rekompensuje.
Owoce Antonówki są średniej wielkości, są nierównoboczne, wydłużone i cylindryczne. Ich skórka jest mocna, początkowo zielona, zmieniająca barwę w miarę dojrzewania staje się zielonożółta. Czasem od nasłonecznionej strony na owocach pojawiają się żółtopomarańczowe, rozmyte rumieńce. Miąższ jest biały lub białozielonkawy, gruboziarnisty, kruchy, raczej kwaskowaty i bardzo aromatyczny.
Antonówka osiąga dojrzałość zbiorczą końcem sierpnia lub początkiem września. Owoce mają tendencję do opadania.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Cortland, James Grieve, Lobo, Oliwka Żółta, Wealthy.
To odmiana znana już od 1590 roku i jabłka tej odmiany były ulubionymi króla Jana III Sobieskiego. Znane było w tamtych czasach pod nazwą Wierzbówka Biała. Za sprawą pewnej bardzo ciekawej anegdoty, zyskała nazwę Kosztylka. Pewnej nieurodzajnej jesieni, na terenie Pałacu Wilanowskiego zebrano tylko jeden kosz tych owoców, na co król krzyknął: „… kosz tylko? …” i stąd wzięła się ta nazwa. Kosztela jest bardzo odporna na mróz i większość chorób które atakują jabłonie. Rośnie silnie i owocuje obficie i rok rocznie.
Jej owoce są średniej wielkości, mają jasnozieloną, lub żółtozieloną skórkę z drobnymi cętkami. Czasem ich skórka pokryta jest lekkim rumieńcem. Ich miąższ jest kruchy, aromatyczny, niezwykle słodki i smaczny.
Swoją dojrzałość zbiorczą Kosztela osiąga na przełomie września i października.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Boiken, James Grieve, Gloster i Wealthy.
Stara, deserowa i przetwórcza odmiana, pochodząca z Francji, idealna do wypieków. Początkowo rosnąca silnie, z czasem jej tempo wzrostu delikatnie maleje. Tworzy szeroką, piramidalną koronę.
Owoce Złotej Renety są średniej wielkości, kulisto stożkowe, o lśniącej, zielonożółtej skórce z czerwono pomarańczowym, prążkowanym rumieńcem. Miąższ tych owoców ma żółtawą barwę, jest kruchy i soczysty, posiadający słodkawo winny, lekko korzenny smak.
Dojrzałość zbiorczą osiąga w połowie września.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Oliwka Żółta, James Grieve, Malinowa Oberlandzka, Elstar, Gloster i Idared.
Stara odmiana jabłoni o silnym wzroście i kulistej, zagęszczonej koronie. Średnio wcześnie wchodzi w owocowanie, jednak owocuje obficie, co drugi rok.
Owoce szarej renety są duże i mają lekko spłaszczony kształt. Posiadają zieloną, matową skórkę, która w miarę dojrzewania jest rdzawa lub zarumieniona. Jabłka tej odmiany mają zwarty, średnio soczysty i kwaskowaty miąższ. Idealnie nadają się do suszenia, sprawdzą się również w szarlotce, racuszkach, czy w surówkach lub sałatkach.
Swoją dojrzałość zbiorczą osiągają pod koniec września lub początkiem października.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Oliwka Żółta, James Grieve, Malinowa Oberlandzka, Golden Delicious, Elstar, Gloster, Idared, Melrose i Szampion.
To bardzo stara odmiana pochodząca najprawdopodobniej z Holandii. Po raz pierwszy opisano ją w XVIII wieku, a do Polski sprowadzono w połowie XIX wieku. Drzewo rośnie słabo i tworzy gęstą, kulistą koronę. Wcześnie wchodzi w owocowanie i owocuje co drugi rok.
Owoc Malinowej Oberlandzkiej jest średni lub duży, często jajowaty, rzadko kulisty i spłaszczony. Jabłko ma cienką, jasnozieloną skórkę z brunatnokarminowym rumieńcem. Jego soczysty, lekki i kruchy miąższ jest bardzo aromatyczny z malinowym posmakiem. Posiada białą barwę z zielonkawym odcieniem. Często ma różowy odcień zaraz pod skórką. Jabłka nadają się do deserów, pieczenia, na soki i wyroby alkoholowe, takie jak cydr.
Dojrzałość zbiorcza tej odmiany przypada na koniec września, a owoce nadają się wprost do jedzenia.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Oliwka Żółta, Wealthy, Jonathan, Koksa Pomarańczowa.
Pochodząca ze Stanów Zjednoczonych odmiana o średnio silnym wzroście, tworząca szerokie, rozłożyste i zarazem kuliste korony. Wcześnie wchodzi w okres owocowania i co ważne, owocuje obficie i corocznie. Jest bardzo odporna na niskie temperatury, dlatego nadaje się do uprawy nawet w najzimniejszych rejonach naszego kraju.
Owoce odmiany CORTLAND są średniej wielkości lub duże, w kształcie kuliste, z lekkim spłaszczeniem. Ich skórka jest cienka, zielono żółta z dużym, czerwonym rumieńcem z ciemniejszymi prążkami. Posiada biały, drobnoziarnisty i kruchy miąższ, w smaku bardzo aromatyczny, soczysty i smaczny.
Dojrzałość zbiorczą osiąga na przełomie września i października.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Idared, Jonathan, Red Delicious, Weathy.
ELSTAR
To stara, Holenderska odmiana, tworząca duże, kuliste, mocno zagęszczone korony, rosnąca dość silnie. Wcześnie wchodzi w okres owocowania, owocuje obficie, co drugi rok.
Owoce odmiany Elstar są średniej wielkości, są kuliste i regularne. Ich skórka jest szorstka, dość gruba, o zielono żółtej barwie, pokryta jest czerwono pomarańczowym, rozmytym i paskowanym rumieńcem. Posiada żółtawy kruchy i średnioziarnisty miąższ, jest bardzo soczysty, smaczny, o korzenno-winnym posmaku.
Swoją dojrzałość zbiorczą osiąga na przełomie września i października.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Braeburn, Delikates, Elise, Freedom, Florina, Gala, Gala Must, Gloster, Golden Delicious, Granny Smith, James Grieve, Koksa Pomarańczowa, Melrose.
Stara, angielska odmiana deserowa, wykorzystywana zarówno jako odmiana produkcyjna, jak i amatorska. Drzewo rośnie średnio silnie, a w okres owocowania wchodzi wcześnie. Owocuje dość obficie i ma tendencję do owocowania co dwa lata. Wytrzymała jest na niskie temperatury.
Koksa Pomarańczowa wytwarza małe, bądź średniej wielkości owoce, w kształcie kuliste, lub kulisto spłaszczone. Skórka jabłek jest dość gruba, gładka i sucha, nie wytwarza się na niej woskowy nalot. Ma ona zielono żółtą barwę często z delikatną rdzawą siateczką. Skórka pokryta jest również pomarańczowym rumieńcem z widocznymi, karminowoczerwonymi smugami Miąższ ej odmiany ma początkowo zielonkawo kremowy kolor, z czasem nabiera żółtej barwy. Jest kruchy, bardzo aromatyczny, słodko kwaśny, wyjątkowo smaczny.
Swoją dojrzałość zbiorczą osiąga końcem września.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Antonówka, Boiken, Golden Delicious, James Grieve, Jonathan, Oliwka Żółta, Wealthy.
Odmiana pochodząca z Holandii, powstała w wyniku skrzyżowania dwóch odmian, a mianowicie Ben Davis i McIntosh. Wytwarza kulistą, gęstą koronę a charakterystyczną jej cechą jest tworzenie krótkopędów, dlatego wymaga cięcia prześwietlającego. Wcześnie wchodzi w owocowanie, które jest obfite i coroczne.
Owoce tej odmiany przeważnie są duże i mają kulisty kształt. Ich skórka jest mocna, matowa, zielonkawa, lub zielonkawo żółta. W miarę dojrzewania zależnie od nasłonecznienia, na owocach pojawia się silny, rozmyty rumieniec z ciemniejszymi paskami. Miąższ owoców jest gruboziarnisty, aromatyczny i ma zielonkawo kremową barwę. W smaku wyczuwa się korzenny posmak. Nie rozpadają się łatwo pod wpływem temperatury, dlatego idealnie nadają się do pieczenia ciast, jak również na kompoty, powidła i soki.
Dojrzałość zbiorczą osiągają w pierwszej połowie października. Możemy je przechowywać i spożywać aż do kwietnia.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Lobo, James Grieve, Gloster i Boiken.
To bardzo stara amerykańska odmiana, rzadko już spotykana w naszych ogrodach i sadach. Tworzy kulistą koronę, wcześnie wchodzi w okres owocowania, które jest obfite i coroczne. Odmiana ta jest odporna na mróz i wszelkie choroby, takie jak mączniak czy parch.
Owoce Welsy są średniej wielkości, mają kulisty, często lekko spłaszczony kształt. Jabłka posiadają cienką, błyszczącą, zielonożółtą skórkę, która prawie w całości pokryta jest silnym, karminowoczerwonym rumieńcem. Ich biały miąższ jest biały, zaraz pod powierzchnią skórki lekko różowy, kruchy, ścisły i bardzo soczysty. Nadają się do bezpośredniej konsumpcji, jak również na różnego rodzaju przetwory i wypieki.
Swoją dojrzałość zbiorczą osiągają w październiku.
Whealty jest odmianą samopylną i pełni funkcję zapylacza dla wielu innych odmian.
To amerykańska odmiana, tworząca kulistą koronę, złożoną z lekko przewieszających się pędów. Wcześnie wchodzi w okres owocowania, a owocuje obficie i regularnie. Jest bardzo wytrzymała na mróz i suszę. Odporna jest również na mączniaka.
Owoce odmiany Starking mają średnią wielkość lub są duże. Mają wydłużony, stożkowaty kształt, oraz grubą i mocną skórkę, która cała pokryta jest buraczkowo czerwonym rumieńcem. Jabłka mają biały, jędrny, kruchy i soczysty miąższ. Są bardzo smaczne, orzeźwiające kwaskowato słodkie.
Dojrzałość zbiorczą osiągają w połowie października.
Zapylaczami dla tej odmiany są Golden Delicious i Koksa Pamarańczowa.
Pochodząca z Niemiec odmiana o umiarkowanym wzroście. Posiada luźną i kulistą koronę. Boiken jest niezmiernie odporna na choroby.
Owoce tej odmiany są średniej wielkości lub duże, mają kulisto stożkowaty kształt. Ich skórka jest tłusta i ma początkowo zieloną barwę, która zmienia się w miarę dojrzewania. Z czasem żółknie, a w zależności od wystawy słonecznej może pojawić się na nim różowy, rozmyty rumieniec. Miąższ owoców jest jędrny, biały i ścisły, w smaku kwaskowaty.
Dojrzałość zbiorczą osiągają w październiku.
Zapylaczami dla tej odmiany są: Antonówka zwykła, Koksa Pomarańczowa, Malinowa Oberlandzka i Jonatan.
